Piše: Jelena Miletić, profesorka istorije umetnosti u Ekonomsko-trgovinskoj školi u Boru
Nestajanjem Sovjetskog saveza, urušavale su se komunističke ideologije u Istočnoj Evropi. Savezna Federativna Republika Jugoslavija bila je u ratu. Pojavom nacionalističkih ideja početkom osamedsetih godina dvadesetog veka, izviru potisnuta sećanja poraženih snaga u Drugom svetskom ratu. Dominatna istina tokom socijalističkog perioda, postaje više istina i svako ima prava na svoju istinu. Ratom obuhvaćeno područje Jugoslavije se partikularizuje, potisnuto sećanje poraženih u Drugom svetskom ratu postaje nosilac nacionalističke politike koja svoju ideologiju zasniva na žrtvi komunističkog režima, podgrevajući mržnju koja se manifestovala rušenjem, uklanjanjem ili skrnavljenjem spomenika koji su baštinili sećanje na Narodno-oslobodilačku borbu. Nakon ratova na prostoru bivše Jugoslavije, izjednačavanjem partizanskog pokreta sa nacionalističkim pokretima u Drugom svetskom ratu, revidira se istorija, a svi pokreti dobijaju legimitet pokreta otpora, čime se relativizuje uloga antifašističke borbe.
Uvode se novi praznici u svim gradovima, čime se zanemaruju praznici koji su se obeležavali kao dan oslobođenja grada od fašizma. Potraga za slavnom prošlošću koja se nameće kao identitet grada, obično se nalazi u Prvom ili Drugom srpskom ustanku tokom devetnaestog veka, ili ako grad nema tako dugu istoriju, onda se slavna prošlost nalazi početkom dvadestog veka ili u periodu između dva svetska rata. Stare heroje zamenjuju novi, koji sada postaju slavni građani kojima je grad zahvalan, a koji su „namerno zaboravljeni“ ili nedovoljno vrednovani tokom socijalističke Jugoslavije. Ritualne ceremonije i komemorativne svečanosti postaju naglašeno religiozne, služi se liturgija, litija dominira kao jedini vid rituala koji je poželjan. Dan oslobođenja grada od fašizma, iako sada ostaje u drugom planu, dobija novu formu. Spomenici koji su bili podignuti u komemorativnim svečanostima na taj dan tokom socijalističkog perioda, postaju mesta na kojima se drže opela svim žrtvama, često izjednačavajući partizanski pokret, nacionalističke pokrete i od nedavno ponovo rehabilitovane crvenoarmejce. Izbrisanim spomenicima Crvene Armije tokom sukoba sa Inform Birom u Istočnoj Srbiji sada se vraćaju izgubljeni tragovi (spomen-park u Zlotu), služe opela na zajedničkim kosturnicama (Spomen-kosturnica crvenoarmejcima i palim partizanima u Zaječaru) i ne retko se lamentira nad zauvek uklonjenim, uništenim ili izgubljenim spomen-obeležjima koji su se nalazili na čitavom području.
Postavlja se ozbiljno pitanje, otkud toliki sinkretizam u sećanjima i šta je dovelo do nerazumevanja istorije i obeležavanju praznika koji bi trebalo da se tiču identiteta jednog grada.
Spomenik poginulima u I svetskom ratu Bor
Tokom čitavog dvadesetog veka kultura sećanja je imala faze. Početkom veka, naročito nakon Prvog svetskog rata, dominira sećanje u doba kulture. Kraljevina Jugoslavija ideologijom integralnog jugoslovenstva, pojedinačne heroje rata potiskuje i na scenu stupaju anonimni, simbolični i neznani junaci koji dominiraju na trgovima slaveći Ujedinjenje, dok se na periferiji, u selima, često u crkvenim portama podižu piramidalni spomenici sa imenima poginulih u ratovima. U malom rudarskom naselju Bor je na sličan način podignut spomenik palim ratnicima u porti crkve. Spomenik je piramidalan, izostala je monumentalnost, ostalala samo jedina posebnost spomenika, naručilac je Francusko društvo borskih rudnika. Izmeštanjem spomenika, izmenilo se i značenje. Osamdestih godina dvadesetog veka izmeštanje je služilo izjednačavanju žrtava oba svetska rata, dok se u današnje vreme često koristi kao poligon za različite političke svrhe.
Po oslobođenju grada u Boru se podižu dva spomenika crvenoarmejcima. Spomenik poručniku Akšejevu podignut na dan oslobođenja grada. Spomenik je po svojoj morfologiji pripadao spomenicima iz prethodnog perioda-piramidalna forma, ali sada sa zvezdom petokratkom na vrhu. Crvenoarmejci su slavljeni kao martiriji pali za slobodu ove zemlje. Često su slavljeni i njihovi grobovi koji su zauzimali centralno mesto u selima ili gradovima. U selu Zlot, ovi grobovi su izazivali poseban pijatet kod meštana. Međutim, nakon sukoba i razlaza sa Inform Birom, spomenici se uklanjaju, nastupa period brisanja sećanja. Staljinova smrt i postepeno smirivanje odnosa između SFRJ i SSSR, dovele do privremenih promena u zvaničnoj politici sećanja. Svi posmrtni ostaci crvenoarmejaca premešteni su u zajedničke spomen- kosturnice. Svečano otvaranje spomen-kosturnice u Zaječaru, bila je prilika za veliki miting i proklamovanje ideje zajedničke borbe u kojoj su ipak prevagu imali partizani. Tog trenutaka „zamrznuto“ je sećanje na crvenoarmejce, i više se nije pominjalo u zvaničnoj politici sećanja, sve do nedavno kada se sećanje na njih sporadično obeležavalo, obično u trenucima skretanja kursa zvanične politike prema Rusiji.
Spomen-ploča crevenoarmejcima iz 2009. u spomen parku Zlot
Obeležavanje oslobođenja grada tokom socijalističkog perioda bilo je uvršćeno u zvanični kalendar obeležavanja praznika. Centralno mesto komemoracije bilo je mesto stradanja 50/51 partizana streljaniih 1941 godine. Mesto stradanja obeleženo je spomen-česmom iza koje je neko vreme stajao zid koji podsećao građane na ovaj zločinački čin. Pijatitet je zamenjivala zahvalost herojima rata što je bilo jedno od odlika doba kulture sećanja. Vremenom je politika sećanja ušla u novu fazu i u Boru se podižu spomenici žrtvama logora, odlika sećanja post-generacije, da bi osamdestih godina dan oslobođenja bio obeležen postavljenjem novog spomenika koji svojom apstraktnom formom i stremljenjem u visinu iskazao ideju da je revolucija usmerena ka budućnosti. Početkom devedestih spomenik je postao simbol nepotrebnog, prevaziđenog i retrogradnog sistema kojeg treba zameniti naprednim kapitalističkim idejama. Mesto stradanja je zaboravljeno, izbisano u sećanju novih generacija. Jednom prilikom ovaj spomenik nekad posvećen ideji revolucije i mestu stradanja, postao je mizancen novogodišnjem ukrasu i rasvetnoj dekoraciji. I tako su lampioni i lusteri zamenili natpis “Dajte zemlji što više bakra”, i u novogodišnjoj noći osvetleli put građanima/kama ka novoj projektovanoj budućnosti, ali u sasvim dugačijim uslovima, u Srbiji koja teži Evropskoj Uniji.
Spomen-kostirnica u Zaječaru
